CÜMLE

Acılarımızı, sevinçlerimizi, çeşitli duygu ve düşüncelerimizi cümlelerle anlatırız. Birtakım sözcükleri söylemek veya yazmak, dilek ve isteklerimizi anlatmaya yetmez. Bunları anlatabilmek için çeşitli biçimlerde ve uzunluklarda cümleler kurmamız gerekir.
Cümle sözcüklerden meydana gelir. Sözcükler cümle içinde anlam kazanır. Edirne demek, bayrak demek, anlamak demek yetmez. Bu sözcüklere anlam kazandırabilmek için, onları cümle haline getirmek gerekir. Öyleyse, bir amacı tam olarak anlatabilmek için bu söz-cükler birtakım kurallara göre sıralanmalıdır.

“ Çokları onu çok seviyor. “ söz dizisi bir duyguyu;
“ Anlattıklarını çok tatlı anlatıyor. “ söz dizisi bir düşünceyi;
“ Ellerini üstüne sürme. “ söz dizisi bir isteği;
“ Arkadaşlarım Ankara’ya gidecekler.” Söz dizisi de bir haberi tam olarak bildiriyor. Bu söz dizileri birer cümledir.
Bu örneklerde görüldüğü gibi................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................cümle denir.

CÜMLEDE SÖZCÜK SAYISI

Aşağıdakilerden hangileri cümledir? Cümle özelliği taşıyan söz dizilerinin kaçar sözcükten oluştuklarını karşılarına yazınız.

Konuşuyor.................................................................................................................................................................

Konuşmak.................................................................................................................................................................

Çalışkansın...............................................................................................................................................................

Mehmet konuşuyor...................................................................................................................................................

Kapı, duvar, masa.....................................................................................................................................................

Kuş uçuyor.................................................................................................................................................................

Kuş çoktan beri uçuyor...............................................................................................................................................

Kuş çoktan beri yükseklerde uçuyor...........................................................................................................................

İyileşen kuş, çoktan beri yükseklerde uçuyor..............................................................................................................

İki günde iyileşen bu küçük, sarı kuş, çoktan beri yükseklerde bir o yana, bir bu yana durmadan sevinçle uçuyor.
...................................................................................................................................................................................

O halde en kısa cümle............................................oluşur. Cümlede.....................sözcük sayısının üst sınırı....................

( . ) NOKTA İŞARETİNİN KULLANILDIĞI YERLER

Çoban, keçilerini otlağa götürmüş. Çalışıyorum.
..............................................................................................................................................................................................
Prof. Dr. İlhan YENER, P.T.T.,T.C.D.D., S.S.K.
..............................................................................................................................................................................................
30.09.1997 , 23. 04.1920
.............................................................................................................................................................................................
Saat 18.30
.............................................................................................................................................................................................
22.836.564,58
.............................................................................................................................................................................................
1. (birinci), 2. ( ikinci), 5. (beşinci), 8. ( sekizinci)
............................................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................................








CÜMLENİN ÖĞELERİ

Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği ya da haberi; kısaca, bir amacı tam olarak anlatan söz dizilerine cümle denir.

Bir cümlede iki temel öğe vardır. Bunlar, yüklem ve öznedir.
CÜMLENİN TEMEL ÖĞELERİ

YÜKLEM
Yapılan bir işi, hareketi; meydana gelen bir oluşu bildiren sözcükler, cümlede yüklem olur.
- Çoban, keçilerini dağa götürmüş.
- Yaban keçileri dağı bulunca dağılıp kaçıvermiş.
- Sen, her zaman arkadaşını görünce gülersin.
Bu söz dizileri birer cümledir. Hangi sözcükler çıkarıldığı zaman bu cümleler, cümle olma özelliğini kaybeder?
1. cümle................................................. 2. Cümle ........................................ 3. Cümle ........................................
Birinci cümlede, keçilerin dağa çıkarılma işini anlatan sözcük,........................ sözcüğüdür. İkinci cümlede, kaçma hareketini bildiren sözcük, ...................................... sözcüğüdür. Üçüncü cümlede, gülme durumunu anlatan sözcük ise ..................................... sözcüğüdür.
Öyleyse, iş, hareket, oluş bildiren ve birer çekimli fiil olan bu gibi sözcüklerin her biri yüklemdir.
Ayrıca, ek-fiil almış ad soylu sözcüklerle, söz grupları da cümlede yüklem olabilir.
Ahmet, öğrenciymiş. Bu, kardeşimin topuydu.
Yüklem Yüklem

ÖZNE

Bir iş, bir hareket, bir oluş, bir varlık olmadan meydana gelebilir mi?...................................................................
...............................................................................................................................................................................
ÖRNEKLERİ İNCELEYİNİZ.
Çoban, keçileri dağa götürmüş.( Bu cümlede, “götürme “ işini yapan kimdir? ............................................ ..)
Yaban keçileri dağı bulunca, dağılıp kaçıvermiş. ( Kaçma hareketini gerçekleştiren .......................................)
Sen, her zaman arkadaşını görünce gülersin.( Gülme durumu kimin tarafından yapılıyor? ...............................)
Ertesi gün bir fırtına çıkmış. (Çıkma eylemini gerçekleştiren .........................................................................)
Bu örneklerde olduğu gibi, cümlede yüklemin gösterdiği işi yapan varlığa özne denir.
Cümlede özneyi bulabilmek için yükleme “kim, kimler? Ne, neler?” soruları sorulur. Alınan cevap öznedir.
Aşağıdaki cümlelerin öznelerini bu yolla bulunuz.
Ben ödevlerimi yaptım. Çocuklar, yemeklerini buraya saklarlarmış. Kapı açıldı. Kuşlar uçuyor.
Kim yaptı?................ Kimler saklarlarmış?.............................. Ne açıldı............ Neler uçuyor?.............
Özne, bir tek sözcükten oluşabileceği gibi birçok sözcükten de oluşabilir.
ÖRNEK : Bizim okulun kapısı açıktı. İçeriye giren uzun boylu, sert bakışlı adam bağırdı.
Ne açıktı?............................................ Kim bağırdı?.........................................................................
Aşağıdaki cümlelerin yüklem ve öznelerini bulunuz. Bu cümlelerde özne söylenmiş mi?
Bu kitapları okudum. Kitabımı getirmedin. Okula gelmedi. Gezmeye gittik. Çok konuşuyorsunuz.

Yemeklerini, kitaplarını buraya saklarlarmış.

Not: Bazı cümlelerde özne söylenmez, buna “gizli özne” denir.

Özne ile yüklem cümlenin temel öğeleridir. Bunlar olmadan cümle kurulamaz.
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun sözcükler yazınız. Yazdığınız sözcükler cümlenin hangi öğesi-dir?
Ağaç yaş iken..................... ..................... , .................. okula gitti. ..................,Ağaçlar çiçek .......... .................

.....................,1881 yılında Selanik’te doğdu. .....................,10 Kasım 1938 tarihinde ................. ..........................
CÜMLENİN YARDIMCI ÖĞELERİ
T Ü M L E Ç L E R
Tümleç sözcüğünün sözlük anlamı “tümleyen,tamamlayan” demektir. Cümlede ise yüklemin anlamını türlü yönlerden belirleyen, anlamını daha belirginleştiren öğelere denir. Tümleç çeşitleri: Nesne, dolaylı tümleç, zarf (belirteç) tümleci.
NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Aşağıdaki cümlelerin özne ve yüklemlerini bulunuz.
Babası Mehmet’i götürdü. Arkadaşımdan kitap aldım. Uzakta, ta ötelerde ağaç kümeleri gördüler.

Bu cümlelerde öznenin yaptığı işten başka varlıklar etkileniyor mu? Cümlelerin üzerinde gösteriniz.
O halde nesne.................................................................etkilenendir.
Nesneler, yapılarına göre iki türlüdür: Belirtisiz nesne, belirtili nesne.
BELİRTİSİZ NESNE
Yalın durumdaki nesnedir. Belirtisiz nesne hiç bir zaman durum takısı almaz ve anlam bakımından belirsiz bir varlığı ya da niteliği gösterir. Belirtisiz nesneyi bulabilmek için yükleme “ne ?”, “neler ?” soruları sorulur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklem, özne ve belirtisiz nesneyi bulunuz.
Bana mektup göndermiş. Kitaplar, defterler, kalemler getirdi. Derme çatma evler yaptılar.
BELİRTİLİ NESNE
“-i” durum takısı almış olan nesnedir. Belirtili nesne, anlam bakımından, belirli bir varlığı ya da niteliği gösterir.
Belirtili nesneyi bulmak için, yükleme kimi?,kimleri? Ya da neyi?, neleri? Soruları sorulur.
Bugün arkadaşımı gördüm. Kardeşlerimi severim. Defterimi unuttum. Kitaplarını bana ver.

DOLAYLI TÜMLEÇ
Ahmet bugün okula geldi. O, kitaplarını bana verdi. Mehmet pencereye bakıyordu. Arkadaşım eve gitti.

Bu cümlelerde “gelme, verme, bakma, gitme” eylemlerinin yöneldiği tarafları belirleyen sözcükler hangileridir?
Bahçede koşuyordu. Ödevlerini evde yapar. Üç yılda mezun oldu. Sınıfta oturuyordu.

Bu cümlelerde eylemin yapılma yerini, yapılma sınırını hangi sözcükler bildiriyor?
Evden o halde çıktım. Fırtınadan ürperir. Babam işten geldi.

Eylemin çıkış noktasını, başlangıcını bildiren sözcükler hangileridir?
Adların -e, -de, -den durum takılarını alarak yüklemin anlamını yönelme (yön), kalma (yer), çıkma(başlangıç) ilgi-leriyle tamamlayan cümle öğelerine dolaylı tümleç denir.
Cümle içinde dolaylı tümleci ararken yükleme “Nereye?, Nerede?, Nereden?,Kime?,Kimde?, Kimden?” soru-ları sorulur.
ZARF TÜMLECİ (BELİRTEÇ TÜMLECİ)
Aşağıdaki cümleleri, karşılarındaki sorulara cevap olabilecek sözcük veya sözcük gruplarıyla tamamlayınız.
Ben .................... ders çalıştım. (Ne zaman?) Arabayı .................... kullanıyorsun. (Nasıl?)
Bugün ............ gezdim. (Ne kadar?) Adam .......................... yürüdü. (Nasıl?)
Vermiş olduğunuz cevaplar yüklemin anlamını hangi yönlerden tamamlamaktadır?................................................
............................................................................................................................................................................
O halde yüklemin anlamını........................................................................................... tamamlayan cümle öğesine zarf tümleci denir.
EDAT (İLGEÇ)TÜMLECİ

Yükleme sorulan “Niçin?, Ne gibi?, Ne ile?........vb” sorularına cevap veren tümleçtir.
Anlamadığı için tekrar sordu. Niçin sordu? Adam arabayla geldi. Ne ile geldi?

Yüzü ölü gibi olmuştu. Ne gibi olmuştu? Eve doğru gidiyordu. Nereye doğru gidiyordu?




SÖZCÜK (KELİME), HECE, HARF, ALFABE
SÖZCÜK
Aşağıdaki sözcüklerin anlamlarını karşılarına yazınız ve bu sözcükleri birer cümlede kullanınız.
Okul : ...........................................................................................................................................................
Öğretmen : ............................................................................................................................................................
Öğrenci : ............................................................................................................................................................
Fakat : ............................................................................................................................................................
Ve : ............................................................................................................................................................
Nasıl bir sonuca ulaştınız?....................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
Demek ki sözcükler, ...............................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................

HECE

“Okullar, şimdi, ardındakiler” sözcüklerini yavaş yavaş söyleyiniz. Bu sözcükleri bir defada söylenebiliyor mu-yuz? Her sözcükte ağzımız kaç kez hareket ediyor?
o-kul-lar, şim-di, ar-dın-da-ki-ler
O halde .....................................................................................................................................................................
........................... hece denir.
Aşağıdaki her sözcüğü hecelere ayırınız. Bu hecelerin nasıl oluştuklarını inceleyiniz.
Oku, aslan, üsttekiler yurttaş,bilimsel
Bir sesten oluşanlar :
Sessiz + sesli biçiminde iki sesten oluşanlar :
Sesli + sessiz biçiminde iki sesten oluşanlar :
Sessiz + sesli + sessiz biçiminde üç sesten oluşanlar :
Sesli + iki sessiz biçiminde üç sesten oluşanlar :
Sessiz + sesli + iki sessiz biçiminde dört sesten oluşanlar :
En kısa ve en uzun hece kaç sesten meydana geliyor? ..........................................................................................
...................................................................................................................................................................................
Ünlü (sesli) harf olmadan hece kurulabilir mi?............................. O halde hecelerin temeli ............................ ünlü harfler olmadan hece kurulamaz.

SES
Ciğerlerden gelen hava, ses yolunda birtakım engellere (ses kirişi, dil, diş, damak..vb) çarparak çıkar Bu hava, çarptığı engellerde bir titreşim meydana getirir. İşte bu titreşim sonucu ses oluşur.

HARF
Sesler kalıcı değildir. Bunlar söylendikten bir süre sonra unutulup gider. Bunun bilincine varan insanoğlu, söy-lediklerinin kalıcı olması için her sese bir işaret bulmuştur. İşte seslerin bu işaretlerine harf denir.
Türkçe sözcükleri, heceleri söyleyebilmek için yirmi dokuz ses yeterli görülmüş ve bu yirmi dokuz sese karşılık yirmi dokuz tane de harf belirlenmiştir.
...............................................................................................................................................................................
Bu harflerin hepsine birden alfabe adı verilir. Türkler, bugüne kadar, sırasıyla GÖKTÜRK, UYGUR, ARAP alfabelerini kullanmışlardır. Atatürk, Arap harfleriyle okuyup yazmanın zorluğunu gördüğü için, Batılıların da kul-landığı Lâtin harflerinden meydana gelen bugün kullandığımız alfabenin kabul edilmesini sağlamıştır. Biz, 1928 yılından beri, bu alfabeyi kullanıyoruz.





SÖZCÜKLERİN ANLAM ÖZELLİKLERİ

Sözcük nedir? : ..............................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
Aşağıdaki sözcükleri duyduğunuzda aklınıza gelen ilk anlamı karşılarına yazınız.
Göz: ......................................................................... Burun: ......................................................................
Baş: .......................................................................... El : ......................................................................
Her sözcük, başlangıçta bir şeyi, bir anlamı belirtmek için meydana getirilmiştir. Her sözcüğün başlangıçta-ki bu anlamına “temel anlamı” veya “ilk anlamı” denir.
Bu sözcüklerin bu anlamlarının dışında başka anlamları da var mı? Bulabildiğiniz anlamları sözcüklerin karşılarına yazınız ve o anlamlarıyla birer cümlede kullanınız.
Göz :..........................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
Burun : ..........................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
El : ...........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
Baş : ...........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
Sözcüğün anlamını çoğaltmak, ona yeni anlamları belirtme görevi yüklemek demektir. Böyle birden çok anlamı belirten sözcüklere çokanlamlı sözcükler denir.
SESTEŞ (EŞŞESLİ) SÖZCÜKLER

Aşağıdaki cümlelerde koyu harflerle yazılmış olan sözcüklerin anlamlarını karşılarına yazınız. Bu sözcükleri kökle-ri, anlamları, yazılış ve okunuşları yönünden inceleyiniz.
Bayrağımızın iki renginden biri aldır. .............................................................................................................
Bir kitap aldır. ............................................................................................................

Bir yerin kesildiği zaman kanar. ............................................................................................................
O duyduğu her şeye kanar. ............................................................................................................

Gül, gülünce yüzünde güller açar. ............................................................................................................

Demli bir çay içelim. ............................................................................................................
Çayı görmeden paçaları sıvama. ............................................................................................................

Ata sporunda ata binmek önemlidir. ............................................................................................................
O halde ................. ve ...................... aynı, ................ ve ........................... farklı olan sözcüklere.......
..................... sözcükler denir.
EŞANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER

“Söylev, atılış, bahtiyar, mesut, gücenmek, siyah, küsmek, kırılmak, fena, heyecan” Bu sözcüklerden aşağıdaki sözcüklerle aynı anlamda olan sözcükleri bulup aşağıdaki sözcüklerin karşılarına yazınız.
Kötü:................................ kara :..................... mutlu :.............................................. coşku :....................
nutuk:...............................hamle:......................darılmak:..........................................................................
Bu sözcüklerin yazılış ve okunuşları aynı mı?......................................................................................
Tanım: ....................... ve ....................... ayrı ................................... aynı olan sözcüklere .......................... sözcükler denir.





ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER

“Gülmek, üzülmek, üzüntü, ileri, aşağı, beyaz, az, güzel, dolu, iyi, çalışkan, akıllı” Bu sözcüklerden anlam yö-nünden aşağıdaki sözcüklerin tersi olan sözcükleri bulup aşağıdaki sözcüklerin karşısına yazınız.
Geri: ........................ Deli: ...................... Tembel: ......................... Sevinç: ..................... Yukarı: ..............
Sevinmek: .............................. Ağlamak: .......................... Siyah: ........................ Boş: .......... Çok: ............
Çirkin : ............................... Kötü : ..........................
O halde ................................ birbirinin tam tersi olan sözcüklere .................................. sözcükler denir.
SÖZCÜĞÜN SÖZLÜK VE MECAZ ANLAMI
Her sözcüğün sözlükte belirli bir anlamı vardır. Anlatımda sözcükleri sözlükteki anlamlarıyla kullanırız
“Gül hepimizin sevdiği bir çiçektir.” Bu cümlede “gül” bir bitkidir. Sözlük anlamıyla kullanılmıştır.
“Adam aç ve yorgundu.” Bu cümlede aç sözcüğü hangi anlamda kullanılmıştır? Bu anlam sözcüğün asıl (ilk) anlamı mıdır? ......................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
Sözcüklerin sözlükte belirtilen anlamlarıyla kullanılmasına sözcüğün sözlük anlamı denir.
Aşağıdaki cümlelerde koyu harflerle yazılan sözcüklerin hangi anlamda kullanıldıklarını yazınız.
Gülü seven dikenine katlanır. .....................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Ne aç adam. .................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Üzüm üzüme baka baka kararır...................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Ayağını çıkar. ..............................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Sözcüklerin sözlükte belirtilen asıl anlamından başka anlamda kullanılmasına mecaz anlam denir.
SÖZCÜKLERİN TERİM ANLAMI
Bazı sözcükler bir bilim, meslek ve sanat dalıyla ya da bir konu ile ilgili özel bir kavramı belirtir.
Aşağıdaki sözcüklerin hangi bilim, sanat veya meslek dalıyla ilgili olduğunu karşılarına yazınız.
Roman, öykü, şiir, masal, destan, makale, tiyatro : .................................................................
Uyak, dize, kıta, beyit : .................................................................
Dram, trajedi, komedi, sahne, perde, dekor : .................................................................
Basınç, hız, elektrik, ışık : .................................................................
Artı, eksi, toplama, çıkarma, çarpma : .................................................................
Dağ, ova, deniz, göl, kent, köy : .................................................................
Kavramların adı olan bu sözcüklere ............................... denir.
SÖZCÜKLERİN DEYİM ANLAMI
Deyim, iki ya da daha fazla sözcüğün gruplaşarak sözlük anlamından başka (mecaz) anlamda, kalıplaşmış biçimde kullanılan söz gruplarıdır.
Aşağıdaki cümlelerde bu tanıma uyan söz gruplarını bulup hangi anlamda kullanıldıklarını yazınız.
Bu sözlerinle yüreğime su serptin. ................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
O, gözünü budaktan sakınmaz bir delikanlıydı. .............................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Onu görünce dizlerinin bağı çözüldü. ............................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Nihayet baklayı ağzından çıkardı. .................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Arkadaşına el ediyordu. ...............................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Her anne çocuğunu bağrına basar. ...............................................................................................................
.....................................................................................................................................................................




TÜRKÇE’DE SESLER VE HARFLER

Türkçe’de 29 tane ses vardır. Bu sesleri karşılayan, onların sembolleri olan 29 tane de harf vardır.
Alfabemizdeki harfleri sırasıyla aşağıdaki boşluğa yazınız.
...........................................................................................................................................................................
Bu seslerden hangileri tek başına söylenebiliyor? ...........................................................................................
Tek başına söylenemeyen sesler hangileridir? ..........................................................................................
Tek başına söylenebilen harflere .............................., tek başına söylenemeyen harflere de ..........................
.................... denir.

ÜNLÜ HARFLER VE ÇEŞİTLERİ
ÜNLÜ HARFLER


DÜZ

YUVARLAK
GENİŞ DAR GENİŞ DAR
KALIN a ı o u
İNCE e i ö ü

ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR

A : BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU : Aşağıdaki sözcüklerde bulunan ünlü (sesli) harfleri kalınlık incelik bakı-mından inceleyiniz.
SO - RU - LA - RI - MIZ , BA - KIM - SIZ - LIK , ÖY - KÜ - LE - Rİ - MİZ , SÖY - LEN - Tİ - LER
Nasıl bir sonuca ulaştınız? ...............................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
........................................................................................... bu kurala, “büyük ünlü kuralı” denir.
Dilimizdeki ekler, sözcüğün son ünlüsüne uyar; sözcüğün son ünlüsü nasılsa, gelen ekin ünlüsü de öyle o-lur. Bu özellik büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler için de geçerlidir:
Çiçek - lik , çocuk - lar , çiçek - ler , misafir - e , misafir - ler , derman - sız
NOT : Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz. Aynı özellik bu sözcüklere getirilen eklerde de var mı?
Görüş - (ü) yor , bakar - ken , akşam -leyin , yarın - ki , ekşi - mtırak , meslek - taş , dayım -gil
Bu ekleri başka sözcükler üzerinde deneyiniz.
......................................................................................................................................................................
Bu ekler, ünlüleri değişime uğramadan, sözcüğe olduğu gibi eklenir. Böylece büyük ünlü uyumuna aykırı kullanımlar ortaya çıkar.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER

a) Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
bu , baş , dört , tank
b) Aslı Türkçe olan ancak zamanla ünlüleri söyleyişle değişen az sayıdaki sözcük büyük ünlü uyumuna uy-maz.
Ana  anne alma --- elma karındaş------ kardeş
ınanmak-- inanmak şışman--- şişman kangı ----- hangi
c) Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler dilimize yabancı dillerden gelmiştir.
İnsan , dünya, gazete, sinema...... gibi.
d) Kimi yabancı sözcükler, dilimize girdikten sonra uyuma girmiştir.
Divar----- duvar, zeytun-------- zeytin ...... gibi.
e) Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Gerekirse bileşik sözcüklerde uyum, bileşiği oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı aranır.
Gece + kondu, bilgi + sayar, deli + kanlı ..... gibi.





KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Bir sözcüğün ünlülerinin düzlük-yuvarlaklık, genişlik- darlık yönünden uyumudur
Bu uyum iki biçimsel özellik gösterir:
1- Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü ( a, e, ı, i ) varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de düz olur:
d i n l e y i c i k ı z a r m a
Not : Bu uyumu ararken öncelikle sözcüklerin büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
Aşağıdaki düz ünlülerden sonra hangi ünlülerin gelebileceğini karşılarına yazınız.
A : ...................., e : ......................... , ı : ............................ , i : ..........................
2- Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, bundan sonra gelen hecelerin ünlüleri ya düz- geniş ( a, e ) ya da dar- yuvarlak ( u, ü) olur. Bu uyumu ararken de yine büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
O’ dan sonra u, a , Ö’ den sonra ü, e , U’ dan sonra u, a , Ü’ den sonra ü, e ünlüleri gelir.
Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz.
S o r u, o d a , g ö c e k , ö k s ü z , k u r u , b u d a k , b ü y ü k , g ü n e ş
Not : Bir sözcükte küçük ünlü uyumu aranırken, her hecenin kendinden sonraki heceyle uyumlu olup olmadığına bakılmalıdır.
“Oğulları, boyacı, ufaklık” sözcüklerini bu şekilde inceleyiniz.
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................
EKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ BAZI ÖZELLİKLERİ
* - (i)yor eki, hiçbir zaman küçük ünlü uyumuna girmez:
u y u - y o r, g e l - l - y o r , y a z - ı - y o r, g ö r - ü - y o r
* Büyük ünlü uyumuna aykırı olan -ki eki son hecesinin ünlüsü “ü” olan sözcüklerde küçük ünlü uyumuna girer:
bugün - kü , dün - kü
TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU İLE İLGİLİ ÖZELLİKLERİ
* “o,ö” ünlüleri, Türkçe sözcüklerin yalnızca ilk hecelerinde bulunur:
ö l ü m, k ö m ü r , o d u n , d o l u
Öteki hecelerinde “o,ö” ünlüleri bulunan sözcükler,yabancı dillerden gelmiştir. Bu sözcükler küçük ünlü uyumuna uymaz:
o t o b ü s , s a l o n , h o r o z , d o k t o r .... gibi.
* Türkçe’de içinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan sözcüklerin bir bölümü küçük ünlü uyumuna uymamaktadır:
k a b u k, y a ğ m u r , y a m u k , y a v u z , k a v u n , k a v u r m a k ... gibi.
* Küçük ünlü uyumuna aykırı sözcükler yabancı dillerden gelmiştir:
k a b u l , m ü h i m , m ü z i k , a l k o l
* Bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz: eğrelti + otu, Çukur + ova, Kızıl + ay, dedi + kodu
ÜNLÜLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI
1- ÜNLÜ (HECE) DÜŞMESİ : Dilimizdeki kimi sözcükler çekimlenirken ya da türetilirken ünlülerinden birini yitirir; bu ses olayına ünlü düşmesi ( hece düşmesi) denir.
Sözcüklerdeki bu ses düşmesi değişik nedenlerden kaynaklanır:
* İki heceden oluşan bazı sözcüklerin sonuna, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, ikinci hecedeki ünlü harf düşer.
Aşağıdaki sözcüklere ünlü ile başlayan birer ek getiriniz.
Alın : ............. , boyun : .................. , oğul : .................... , göğüs : .................... , burun : .................
emir : ............. , sabır : .................. , keşif : ..................... , akıl : ....................
* Bazı fiillerden “-i , -im , -inti , -ik , -il” yapım ekleriyle yeni sözcükler türetilirken fiillerin ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer.
Aşağıdaki sözcüklere bu eklerden uygun olanını getiriniz.
Devir : ...................... , ayır : ...................... , sıyır : ............................ , savur : ............................
* Bazı adlardan -le ekiyle fiil türetilirken sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer:
yumurta - la : ...................................... , koku - la : ............................... ....., sızı - la : ..................................
* “Sarı” sıfatından “-er” ekiyle fiil türetirken ikinci ünlünün düştüğü görülür: Sarı -ar : ...................................
* Bazı sözcüklerin iç seslerinde ünlü düşmesi olur. Bunlar yazıda her iki biçimiyle de gösterilebilir:
şurada - şurda , dışarıda - dışarda , ileride - ilerde , nerede - nerde , satılık - satlık ..... gibi.
* Ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleşirken ünlülerden biri düşürülür. Bu ses olayına “aşınma” denir:
Kahve + altı : ......................... , ne + için : .................... , ne + asıl : ...................... , ne + edeyim : ...........................
* Kimi bileşik sözcüklerde, sözcük içindeki benzer hecelerden ya da ünlülerden biri, birkaçı düşer. Bu türden hece düşmesi olayına “orta hece yitimi” denir:
Pazar + ertesi : ....................... , Cuma + ertesi : ......................... , posta + hane : ...................... , biri + birine: ................
2 - ÜNLÜ DARALMASI : “- yor” eki eklendiği sözcüklerin sonundaki “a ,e” geniş ünlülerini darlaştırarak onları “ı,i,u,ü” ye
dönüştürür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” denir:
sakla + yor : ......................... , dile + yor : ......................... , kutla + yor : .......................... , bekle + yor : ...................







EKLER


Türkçe öğretmen ;” Yeni konu hazırlan ! “ de .

Sözcüklerin cümledeki görevleri(hangi öğe oldukları) belli mi?..........................................


Türkçe öğretmenimiz “ Yeni konulara hazırlanın !” dedi.

Sözcüklerin cümledeki görevleri belli oldu mu?.................................................

ÇEKİM EKLERİ

..................................................................................................................................................................................................................................................................eklere, çekim ekleri denir.

YAPIM EKLERİ

Türk : Türkiye’de yaşayan kimse.
Türkçe:Türkler’ in konuştuğu dilin adı. ...........................değişti.

Öğret(mek):Bildiklerini başkalarına aktarmak.
Öğretmen :İşi öğretmek olan kimse. .............................değişti.


Hazır :Bir işi yapmak için gerekenlerin tamam olması.
Hazırlan(mak): Bir işi yapmaya başlamak .............................değişti.
...................................................................................................................................................................................................... eklere, yapım ekleri denir.

Buna göre ekler ............. ayrılır.


1- ÇEKİM EKLERİ:
A)Adların durum ekleri: evi, eve, evde, evde, evden
B)Tamlama ekleri: evin kapısı,
C) Çoğul ekleri: gemiler, insanlar,
D) Zaman ve kip ekleri: geliyor, konuşmuş, bilmeli, okusa,
E) Kişi ekleri: biliyorum, geleceksin, okuyacağız, koşacaksınız. Gelirler,
F) İyelik ekleri: evim, sözlerin, kitabı, görevimiz, komşunuz, okulları









2- YAPIM EKLERİ:
A) Addan Ad Türeten Ekler:
-lik: taşlık -men: göçmen -dan: sıradan
-ci: demirci -cik: arpacık -cak: oyuncak
-çe: mertçe -siz: yurtsuz -daş: vatandaş

B) Fiilden Ad Türeten Ekler:
-me: kazma -mek: bilmek -iş: bakış
-ici: kesici -ak: kaçak -im: seçim
-ı :yapı -in: ekin -miş: okumuş (adam)
-ecek: gelecek (yıl) -er: güler (yüz)

C) Addan Fiil Türeten Ekler:
-le: karala -al: azal -l: incel
-ülde: gürülde -ar: morar -len: sinirlen
-leş: birleş -kır: hıçkır

D) Fiilden Fiil Türeten Ekler:
-il: seçil -n: süslen -ış: yazış
-dır: koştur -t: korkut -ır: kaçtır


YAPILARINA GÖRE SÖZCÜK TÜRLERİ
Yapım eki almamış, başka sözcüklerle birleşmemiş, kaynaşmamış, kök durumundaki sözcükler basit sözcük denir

Örnekler: ...............................,.................................., ....................................., .........................................
UYARI: Yalnızca çekim eki almış sözcükler basit sözcüktür.
Defterler, gelmiştiniz, odalarda...

Yapım eki almış sözcüklere ........................sözcük ya da ..................... denir.
Örnekler:........................, ...............................,............................., .................................., ..........................
UYARI: Bir sözcüğün türemiş sayılabilmesi için; kök ile gövde arasında bir anlam bağının bulunması gerekir.
ÖRNEK:YOL : Bir yere gitmek için geçilen yer. (Basit)
YOLCU: Yola giden kimse (Türemiş) Kök ile gövde arasında anlam bağı var.

ÖRNEK: “BALIK” sözcüğü türemiş değildir. “BAL” ile “BALIK” arasında anlam bağı yoktur.

Birden fazla sözcüğün birleşmesi, kaynaşması ya da öbekleşmesi yoluyla oluşan yeni anlamlı sözcüklere ........................ denir.
ÖRNEK : Aslanağzı, yardım etmek, ...................................., ....................................., ...........................................









VURGU
Konuşur ya da okurken cümle içindeki bazı sözcükleri diğer sözcüklerden daha baskılı daha şiddetli bir ses tonuyla söyleriz. Aynı şekilde bir sözcüğü de söylerken hecelerden birini diğerle-rinden daha baskılı söyleriz. Konuşur veya okurken sesimizin hep aynı şiddette olmadığını aşağı-daki cümle ve sözcükler üzerinde deneyerek görünüz.
Bugün okula arkadaşım geldi. ...................................................................................... Bardak, geldi, yakın, kapı, Ankara ...............................................................................
Buna göre vurgu,"cümle vurgusu" ve "sözcük vurgusu" olmak üzere ikiye ayrılır.
1- SÖZCÜK VURGUSU :
NOT : Tek heceli sözcüklerde vurgu yoktur.
Aşağıdaki sözcüklerde vurgulu hecelerin altını çiziniz.
Geldi, çalışacak, otursak, güzel, sarı, duvar, resim
Çok heceli sözcüklerde vurgu, genellikle ................................ olur.
Bursa Bolu Yozgat Sivas İzmit İzmir Sinop
İki heceli yer adlarında vurgu ........................................ olur.
Çankırı Kayseri Antalya Malatya Çanakkale Giresun Ankara
İkiden fazla heceli yer adlarında vurgu sondan başa doğru en güçlü hecede olur.
Güçlü hece ................................................ veya sonu .......................biten hecedir.
Aşağıdaki sözcüklerin vurgulu hecelerini belirledikten sonra karşılarındaki ekleri geti-rerek yeniden okuyunuz.
Kapı -cı (kapıcı), otur-sa (otursa), koşacak-tı ( koşacaktı)
Nasıl bir değişiklik oldu? .......................................................................................
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
"-me,-mi, -im,-sin,-dir,-iz,-siniz" eklerinde ve "ile,ise,idi,imiş,iken" sözcüklerinin ek biçimlerinde de aynı durumun olup olmadığını bu ekleri değişik sözcüklere getire-rek deneyiniz.
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Bu ekler ................................. almaz.
2- CÜMLE VURGUSU : Aşağıdaki cümlelerde önemle belirtilen durumu karşıları-na yazınız. Hangi sözcüklerin daha şiddetli okunduğunu belirtiniz.
Ben bugün köye gidiyorum. Önemle belirtilen ..................................................
Ben köye bugün gidiyorum. Önemle belirtilen ..................................................
Bugün köye ben gidiyorum. Önemle belirtilen .................................................
O halde cümle vurgusu, cümlede, bir sözcüğün ...............................................
................................................................... söylenmesidir.
"Ben bugün köye gidiyorum." Bu cümlenin öğelerini bulunuz ve vurgulu sözcüğün cümlenin neresinde yer aldığını belirtiniz.
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................



ZAMİRLER

“Erol ve Ayşe birlikte gittiler.” Bu cümlede ad olan sözcükler hangileridir? ...............................................................
Ad olan bu sözcüklerin yerine anlamı bozmayacak şekilde hangi sözcüğü yazabiliriz? ..............................................
“Ahmet bize geldi.” ,”Mehmet, kalemimi almıştın.” Bu cümlelerde “Ahmet” ve “Mehmet” sözcükleri yerine han-gi sözcükler konabilir? .................................................................................................................................................
Kullandığımız bu sözcükler ad mıdır? ..........................................................................................................................
O halde ...............................................................................................................sözcüklere zamir (adıl) denir.

ZAMİR TÜRLERİ

SÖZCÜK DURUMUNDA ZAMİRLER EK DURUMUNDA ZAMİRLER
KİŞİ
ZAMİRLERİ İŞARET
ZAMİRLERİ BELGİSİZ
ZAMİRLER SORU
ZAMİRLERİ İLGİ
ZAMİRİ İYELİK
ZAMİRİ
ben
sen
o
biz
siz
onlar
kendi bu
şu
o
bunlar
şunlar
onlar herkes
hepsi
bazısı
kimse
çoğu
kimisi
biri
birkaçı
birçoğu
birazı kim
kimi
kime
nereden
nereye
hangi
kaç -ki -im
-sin
-i
-imiz
-iniz
-leri

KİŞİ ZAMİRLERİ
Bu zamirleri birer cümlede kullanınız ve durum eklerini getirerek çekimini yapınız.
............................................................... ................................................................. ................................................
............................................................... ................................................................. ................................................
.........................................................................................................................................................................................
TANIM :................................................................................................ sözcüklere kişi zamirleri denir.
NOT: “Kendi” sözcüğü de bir kişi zamiridir. Ad durum eklerini alıp çekimlenebilir. Buna özedönüşlü zamir de denir.

İŞARET ZAMİRLERİ
Şunu bana ver. Sevginin dili yoktur. O, gözlerden anlaşılır. Bunu senin için aldım. Bu bizimdir.
Yukarıdaki cümlelerde kullanılan “bu, şu, o” sözcükleri, varlıkları işaret ederek onların adlarının yerini tutmaktadır. Buna göre, .................................................................................................................sözcüklere işaret zamirleri denir.
Not: “o” ve “onlar” sözcükleri insan adı yerine kullanılıyorsa kişi zamiri, öteki varlıkların adları yerine kullanılıyorsa işaret zamiri olur.
O, gitmedi, beni yolladı. ( O ..................................) O kırık, bunu kullan. ( O .........................................)
Not: “öteki, beriki, şura, bura, şöyle, böyle” gibi sözcükler de işaret zamiri olarak kullanılır.

BELGİSİZ ZAMİRLER
Kapıyı birisi çalıyor. İnsanların birçoğu iş bulamıyor. Bazıları tiyatroyu sever. Ağaçların birkaçı kurudu.
Bu cümlelerde geçen “birisi, birçoğu, bazıları, birkaçı” sözcüklerinin hangi varlık adlarının yerini tuttuk-ları belli mi? ....................... Buna göre, ..................................................................................................................
................................................................................................. belgisiz zamirler denir.

SORU ZAMİRLERİ
Bu evi kaça aldın? Bu kitaplardan hangisi senin? Toplantıya kimleri çağırdın? Bu sabah kaçta kalktın?
Örneklerde olduğu gibi varlıkların adlarını soru yoluyla tutan sözcüklere .................................... denir.



EK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER (ADILLAR)


1- İLGİ ZAMİRİ
Benim ödevim bitti, arkadaşımınki henüz bitmedi. Bu cümlede “–ki”......................... sözcüğü yerine kullanılmıştır.
Senin kalemin kırıldı, benimki kayboldu. Bu cümlede............................ sözcüğü yerine –ki kullanılmıştır.

Aşağıdaki örnekleri inceleyerek “-ki” nin nasıl kullanıldığını açıklayınız.

Benim ödevi m. (Benimki) Arkadaşımın ödevi ( arkadaşımınki)
Tamlayan Tamlanan Tamlayan tamlanan
Ad tamlaması Ad tamlaması

-ki ......................................................................................................................................................................
.......................................................................................... yerini tutarak iki varlık arasındaki ilgiyi sağlıyor. Bu şe-kilde kullanılan “-ki” ye ilgi zamiri denir.


“-Kİ” ÜÇ GÖREVDE KULLANILIR

1) Adların yerine geçince ilgi zamiri olur: Sizinki daha güzel bir bahçeydi.

2) Adları niteleyen sıfat türetir. : Ağaçtaki kuş. Evdeki hesap.

3) Bağlaç görevinde kullanılır. : Beni hiç aramadı ki...


İYELİK ZAMİRLERİ
(-im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri)

TEKİL ÇOĞUL
1.
TEKİL KİŞİ 2.
TEKİL KİŞİ 3.
TEKİL KİŞİ 1.
ÇOĞUL KİŞİ 2.
ÇOĞUL KİŞİ 3.
ÇOĞUL KİŞİ
-im -in -i -imiz -iniz -leri
Kalam-im Kalem-in Kalem-i Kalem-imiz Kalem-iniz Kalem-leri
Giysi-m Giysi-n Giysi-s-i Giysi-miz Giysi-niz Giysi-leri

Bu ekler varlık adlarına eklendiklerinde, bu varlıkların kime, neye, kaçıncı şahsa ait olduklarını bildiriyor mu?

...................................................................................................................................................................

Buna göre, ..................................................................................................................................... bildiren ek durumundaki zamirlere iyelik zamirleri, bu eklere de iyelik ekleri denir.










SÖZCÜĞÜN SÖZLÜK VE MECAZ ANLAMI
Her sözcüğün sözlükte belirli bir anlamı vardır. Anlatımda sözcükleri sözlükteki anlamlarıyla kul-lanırız. Buna sözcüğün ilk anlamı veya sözlük anlamı denir.
ACI a) Tat alma organında bazı maddelerin bıraktığı yakıcı durum. .......................................................
b) Dışarıdan gelen bir etki ile bedenin herhangi bir yerinde hissedilen rahatsızlık. .........................
c) Keskin sert hoşa gitmeyen. ...............................................................................................
d) Kırıcı, üzücü, dokunaklı, korkunç. .............................................................................................
Bir sözcüğün, ....................................................................................................................................
...................................................................................... mecaz denir.
BİLEŞİK FİİLLER
İki ya da daha çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir.
Bileşik fiiller üç türlüdür :
1- İKİ FİİLDEN YAPILAN BİLEŞİK FİİLLER : Bu fiillere, kurallı bileşik fiiller de denir. İki fiilden meydana gelir. Asıl anlam birinci fiil üzerindedir. Dört türlüdür:
a) Yeterlik Fiili : Fiilin kök veya gövdesi + -e, (-a) bilmek ....................................................
..................................................................................................................................................................
b) Tezlik Fiili : Fiilin kök veya gövdesi + -i (-ı,-u,-ü) vermek ..............................................
..................................................................................................................................................................
c) Yaklaşma Fiili : Fiilin kök veya gövdesi + -e (-a) yazmak ..................................................
.................................................................................................................................................................
d) Süreklilik Fiili : Fiilin kök veya gövdesi + -e (-a) gelmek, durmak, kalmak fiillerinden biri. ......................................................................................................................................................................
2- YARDIMCI FİİLLE KURULAN BİLEŞİK FİİLLER : Ad soylu bir sözcük ile bir yardımcı fiilin bir araya gelmesiyle oluşan bileşik fiillerdir. Bu fiillerde asıl anlam ad soylu sözcüktedir.
Yardımcı fiille kurulan bileşik fiiller; ad + yardımcı fiil biçiminde oluşur.
Yardımcı fiiller : Etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak
3- ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK FİİLLER : Ad soylu sözcük ya da sözcüklerle bir fiilin bir araya gelip birleşmesiyle oluşur. Birleşme sırasında bileşik fiili oluşturan sözcüklerden en az biri, bazen de hepsi kendi anlamının dışında kullanılır. ( Mecaz anlamda)
Boy ölçüşmek, ileri sürmek, ağır basmak, baş vurmak, ağzını bıçak açmamak
NOT : Bileşik sözcükler oluşurken :
a) Ses ( hece) düşmesi : Sabır +etmek : Sabretmek, şükür + etmek : Şükretmek...vb.
b) Ses artması : Hissetmek, affetmek, zannetmek ...vb
c) Ses değişmesi : Kayıp + olmak : kaybolmak ....vb olursa bitişik yazılır. Bunların dı-şındaki durumlarda ayrı yazılır: Memnun olmak, yardım etmek, rica etmek ...gibi
ÖZEL ADLAR VE TARİHLERİN YAZIMI
Özel adlar, kaç sözcükten oluşursa oluşsun her sözcüğün ............................. büyük yazılır.
Örnekler : ..................................................................................................................................
Özel adlara getirilen ekler ............... ............. yazılır. Ayırmada ( ) .................................. kullanı-lır. Ek ile sözcük arasında bir yuvarlak harf boyu kadar boşluk bırakılır.
.................................................................................................................................................................
Belli bir tarihi gösteren ay, gün adları nerede olursa olsun büyük harfle başlar.
18 Kasım 1998, 18 Kasım 1998 Pazartesi
ay ve gün adları belli bir tarihi bildirmeyecek şekilde yanlarında sayı olmadan kullanılıyorsa küçük harfle başlar. Size cuma günü geliriz. Ankara’ya ekimde gideceğiz.
Aylar yazıyla gösterildiği gibi sayıyla da gösterilebilir. Bu durumda sayıların arasına (.) nokta veya (/) eğik çizgi konulabilir. 18. 10. 1998 , 18/ 10/ 1998 gibi.


EK-FİİL
Aşağıdaki cümlelerde yüklem olan sözcükleri bulunuz ve türlerini belirtiniz.
Ben bu okulda öğrenciyim. ............................. .........................................
Sen arkadaşlarından daha çalışkansın. .............................. .........................................
O senden daha zekidir. ............................. ........................................
Biz çevreciyiz. .............................. .........................................
Siz çok tembelsiniz. ............................. ........................................
Onlar düğerlerinden daha güzeldirler. ............................. ........................................
O akıllı bir gençti. ............................ .........................................
Adamın elindeki çiçekmiş. ............................ ........................................
Ya etrafta kimse yoksa... ........................... .......................................
Bu cümlelerin yüklemleri .......... soylu bir sözcük ya da bir ............. dır. Sonlarındaki ekler yüklem göre-vinde kullanılmalarını sağlamıştır. Bu ekler, ekfiildir. Öyleyse ekfiiller; ..................................................................
.......................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
Ekfiilin bir basit zamanı ile üç bileşik zamanı ( hikâye, rivayet, koşul ) vardır. Ekfiilin basit zamanı geniş zaman anlamı taşır.
TEKİL Ekfiil Basit zaman Ekfiil Hikâye Ekfiil Rivayet Ekfiil Koşul
1 -im -di-m -miş-im -se-m
2 -sin -di-n -miş-sin -se-n
3 -dir -di -miş -se
Çoğul
1 -iz -di-k -miş-iz -se-k
2 -siniz -di-niz -miş-siniz -se-niz
3 -dirler -di-ler -miş-ler -se-ler

Aşağıdaki sözcük ve tamlamaların türlerini yazıp birer cümlenin yüklemi olarak kullanınız.
Çocuk (......................) .........................................................................................................
İyi arkadaş ( .....................) .........................................................................................................
Rüzgârın uğultusu (......................) .........................................................................................................
Mavi (......................) .........................................................................................................
Ben (......................) .........................................................................................................

Yukarıdaki cümleleri olumsuz, soru ve olumsuz soru biçimlerimde yeniden yazınız.
Olumsuz Soru Olumsuz soru
............................................................ ...................................................... ............................................
............................................................ ...................................................... ............................................
............................................................ ...................................................... ............................................
............................................................ ...................................................... ............................................
............................................................ ...................................................... ............................................

Ekfiilin hikâye (-di), rivayet (-miş) , koşul (-se) takıları idi, imiş, ise biçiminde sözcükten ayrı da yazılabilir.

Çalışkan idim Çalışkan imişim Çalışkan isem
........................................... ..................................................... ..................................................
........................................... ..................................................... ..................................................
........................................... ..................................................... ..................................................
........................................... ..................................................... ..................................................
........................................... ..................................................... ..................................................
Bu ekleri aşağıdaki fiillere de getirerek yeniden yazınız.
Gider .............................. ............................ ..........................
Görmeli .............................. ............................. ........................
Ekfiillerin ikinci görevi de basit zamanlı fiilleri bileşik zamanlı fiil durumuna getirmektir.


BAĞLAÇLAR

Aşağıdaki sözcükleri birer cümlede kullanınız.

Ve ................................................................................................................................
Veya ................................................................................................................................
İle ................................................................................................................................
De .................................................................................................................................
Ki ..................................................................................................................................
Ama ..................................................................................................................................
Fakat .................................................................................................................................
Çünkü .................................................................................................................................
Bağlaçlar :
a) Tek başına kaldıkları zaman anlamları yok gibidir. Bu sözcüklerin anlamları cümle içinde belirir.
b) Öteki sözcüklerin yerine kullanılmaz. Cümlede özne, tümleç, yüklem görevinde kullanıl-maz.
ÖTEKİ BAĞLAÇLAR
Ne ...ne , ister ... ister, oysa, yeter ki, yani, yalnız, bile, dahası, nasıl ki, yine, yoksa, bundan dolayı, gerçekten, böylece, ne de olsa, kaldı ki, kimi zaman, üstelik, sözgelişi, örneğin, ister ... is-ter, nitekim, mesela, meğer ki, meğer, hem ...hem, gerek ...gerek, demek, demek ki, ....

O halde, .................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..................................................................................................... sözcüklere bağlaç denir.

Aşağıdaki cümleleri uygun bağlaçlarla tamamlayınız.

Birşeyler söyledi ...................... anlayamadım. Çalışmış ......................... kazanmış.
.................... kendine ........................ kardeşine otomobil aldı.
Bugün ................................ bir şey okudum ............................... yazdım.
Otobüs ................... kamyon, ağır taşıtlardandır. ............. yapsın .............. yapmasın, fark etmez.
Zil çaldım ....... kapıyı açan olmadı. Annem ........ babam bahçede beklediler.
........ bu deveyi güdersin, .................. bu diyardan gidersin. Erik ağaçları ........ çiçek açmış.
.................. bu işten vaz mı geçtin? İskelede ............. durakta buluşuruz.
Siz de içerisinde bağlaçların bulunacağı cümleler kurunuz.
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................


YÜKLEMLERİN CİNSİNE GÖRE CÜMLELER

Dilimizde sözcükler, eylem soyu ve ad (isim) soyu olmak üzere iki soya ayrılır.
Bir iş, oluş, hareket yani eylem bildiren sözcüklerin tümü eylem (fiil) soyundandır. Eylemle-rin dışında kalan sözcüklerin tümü ( adlar, sıfatlar, zamirler, bağlaçlar, ünlemler, zarflar, edat-lar) ad soyundandır.
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini inceleyiniz.
Denizciler yapayalnız insanlardır. : ..........................................................................................
Bu, bizim okulumuzdur. : ..........................................................................................
Senin yazın çok güzelmiş. : ..........................................................................................
Buram buram terler dökerek koşmuştu. : ................................................................................
Arkadaşımın ardı sıra yürüdü. : ................................................................................
Yüklemi bir ad, ad soylu sözcük ya da sözcük grubu olan cümle ad cümlesidir. Yüklemi çekim-li bir eylem olan cümle eylem (fiil) cümlesidir.
O halde,cümleler yüklemin cinsine göre; .................................. ve ..................................... olmak üzere ....................... ayrılır.
NOT : a) Eylem cümleleri olay yazılarında, ad cümleleri de düşünce yazılarında daha çok yer tutar.
b) Yüklemi “var” ya da “yok” olan cümleler de ad cümlesi olur.
Örnekler : ................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

ÜNLEM İŞARETİNİN KULLANILIŞI

“ Oh! Dünya varmış ! Yaşamak ne güzel!..” Cümlelerinde sevinç, mutluluk anlamı var. Siz de aşağıdaki cümlelerin hangi anlamda kullanıldıklarını karşılarına yazınız.
Nerede, o eski günlerin güzelliği !.. : .......................................................................
O soruyu nasıl unuttum ki!.. : .......................................................................
Gördün mü yaptığın işi!.. : ......................................................................
Yere batsın böyle iyilik!.. : .....................................................................

Bu cümleler çeşitli duygu ve düşünceleri bildirmektedir. Bu tür cümlelere ünlem cümlesi denir. Bu cümlelerin sonuna ünlem işareti (!) konur.
Hemen her çeşit sözcük,tek başına bir ünlem cümlesi olabilir. Bunlardan bazıları duygu ve coşku bildirir, bazıları da ünleme sözleridir.

Hey!.. Ahmet!.. Eyvah!.. Yapma!.. Yalan!..

Batıyoruz!.. Hay Allah!.. Ey güneş!.. Rüzgarın kanatlarını ger!..

Ünlem işareti; sevinç, kıvanç, acı, korku... anlatan sözlerin sonuna konduğu gibi, Türk mil-leti!, Yurttaşlarım! gibi seslenme sözlerinin sonuna da konur.



TÜRKÇE’DE SESLER VE HARFLER

Türkçe’de 29 tane ses vardır. Bu sesleri karşılayan, onların sembolleri olan 29 tane de harf vardır.
Alfabemizdeki harfleri sırasıyla aşağıdaki boşluğa yazınız.
.........................................................................................................................................................................
Bu seslerden hangileri tek başına söylenebiliyor? .............................................................................
Tek başına söylenemeyen sesler hangileridir? .............................................................................
Tek başına söylenebilen harflere .............................., tek başına söylenemeyen harflere de ........................
.................... denir.

ÜNLÜ HARFLER VE ÇEŞİTLERİ
ÜNLÜ HARFLER


DÜZ

YUVARLAK
GENİŞ DAR GENİŞ DAR
KALIN a ı o u
İNCE e i ö ü

ÜNLÜ HARFLERLE İLGİLİ KURALLAR

A : BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU : Aşağıdaki sözcüklerde bulunan ünlü (sesli) harfleri kalınlık incelik bakı-mından inceleyiniz.
SO - RU - LA - RI - MIZ , BA - KIM - SIZ - LIK , ÖY - KÜ - LE - Rİ - MİZ , SÖY - LEN - Tİ - LER
Nasıl bir sonuca ulaştınız? ............................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
........................................................................................... bu kurala, “büyük ünlü kuralı” denir.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

Bir sözcüğün ünlülerinin düzlük-yuvarlaklık, genişlik- darlık yönünden uyumudur
Bu uyum iki biçimsel özellik gösterir:
1- Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü ( a, e, ı, i ) varsa, diğer hecelerdeki ünlüler de düz olur:
d i n l e y i c i k ı z a r m a
Not : Bu uyumu ararken öncelikle sözcüklerin büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
Aşağıdaki düz ünlülerden sonra hangi ünlülerin gelebileceğini karşılarına yazınız.
a:...................., e: ........................., ı : ............................, i : ..........................
2- Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) varsa, bundan sonra gelen hecelerin ünlüleri ya düz- geniş ( a, e ) ya da dar- yuvarlak ( u, ü) olur. Bu uyumu ararken de yine büyük ünlü uyumuna uyup uymadığına bakılmalıdır.
O’ dan sonra u, a , Ö’ den sonra ü, e , U’ dan sonra u, a , Ü’ den sonra ü, e ünlüleri gelir.
Aşağıdaki sözcükleri inceleyiniz.
S o r u, o d a , g ö c e k , ö k s ü z , k u r u , b u d a k , b ü y ü k , g ü n e ş
Not : Bir sözcükte küçük ünlü uyumu aranırken, her hecenin kendinden sonraki heceyle uyumlu olup olmadığına bakılmalıdır.
“Oğulları, boyacı, ufaklık” sözcüklerini bu şekilde inceleyiniz.
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

ÜNLÜLERE İLİŞKİN KURALLAR

1- Türkçe’de hecelerin temeli ünlülerdir. Bir başka deyişle ünlü olmadan ünlü hece oluşturulmaz
................................................................................................................................................................................
2- Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. İçinde iki ünlünün yan yana bulunduğu sözcükler yabancıdır.
.................................................................................................................................................................................
3- Türkçe sözcüklerde uzun ünlü ( okunuşu uzatılan) bulunmaz. “ Kâşif, lâyık, kâğıt” ... gibi sözcükler yabancıdır.
KAYNAŞMA : Türkçe’de iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten sözcüklerden sonra, ünlü ile başlayan bir ek getirilirse, araya bir ünsüz girer. Bu ses olayına kaynaşma; araya giren “y, n, s, ş” harflerine de kaynaştırma harfleri denir. Örnekler : Masa – y – a, masa – n – ın, masa – s – ı , iki – ş – er
SES ( HECE) DÜŞMESİ : “ Ağız, burun, omuz, göğüs” sözcüklerinin sonuna ünlü harfle başlayan bir ek geti-rerek yeniden yazınız: ..................................................................................................................................................
Tanım : ......................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
ÜNLÜ DARALMASI : “ – yor” ekinin getirildiği fiil kök ve gövdelerinin sonundaki düz-geniş “e , a” ünlüleri darlaşarak “ i, ı, u, ü” olur. Bunun nedeni “ y “ ünsüzünün, kendisinden önce gelen geniş ünlüleri daraltıcı etkiye sahip olmasıdır: bekle – bekl-i-yor, yazma – yazm – ı – yor, de – diyor, ye - yiyor

ÜNSÜZLERİN ÇEŞİTLERİ
ÜNSÜZ HARFLER SERT YUMUŞAK
SÜREKLİ f, h, s, ş g, j, l, m, n, r, v, y, z
SÜREKSİZ p, ç, t, k b, c, d, g
ÜNSÜZLERE İLİŞKİN KURALLAR

1- Türkçe sözcüklerin sonlarında yumuşak - süreksiz ( b,c,d,g) bulunmaz. Bu ünsüzlerin yerine sert – süreksizleri ( p,ç,t,k) gelir. Kalıp, ağaç, umut, yaprak
Türkçe’de anlam ayrılıklarını belirlemek amacıyla az sayıda sözcüğün sonunda yumuşak ünsüz bulundurmak gerekmiştir. At ( hayvan) , ad ( isim) , haç ( bir simge), hac (ziyaret)
2- Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz ( aynı harften ikisi yan yana) bulunmaz.
...................................................................................................................................gibi sözcükler yabancıdır.
3- Türkçe sözcüklerin başında iki ünsüz bulunmaz. Başında iki ünsüz bulunan sözcükler yabancıdır.
.................................................................................................................................................................................
4- Türkçe’de “ğ” ( yumuşak ge) sözcük başlarında ve tek heceli bazı sözcükler dışında, sözcük sonunda bulunmaz: “yağ, ağ, dağ, sığ” sözcükleri tek heceli olduklarından sonlarında “ğ” almıştır.
5- Türkçe’de “j” sesi yoktur. İçinde “j” sesi bulunan sözcükler yabancıdır.
.................................................................................................................................................................................
SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI:
Sonu süreksiz- sert ünsüzle biten sözcükler bulunuz. : ............................................................................
Bu sözcüklerin sonuna ünlü harfle başlayan ekler getiriniz. : ............................................................................
Nasıl bir değişiklik oldu? :......................................................................................................................................
O halde sonu ...........................................................................................................................................................
...................................................................................................................... buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
Sonu süreksiz- sert ünsüzle biten tek heceli sözcüklerle özel adlarda aynı durumu deneyiniz.
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ
Türkçe’de sert ünsüzlerden (f, h, s, ş, p, ç, t, k) sonra süreksiz – yumuşak ünsüzler (c, d, g) gelmez. Bu ünsüzler sertleşerek ( ç, t, k) olur. Örnekler : ...............................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
ULAMA : Sözcük sonlarındaki ünsüzlerin, kendilerinden sonra gelen sözcüklerin başlarındaki ünlülere bağlanma-sına ulama denir. Dün akşam , üç elma,



FİİLLERDE ÇATI

Fiiller, özneleri ve nesneleri bakımından özellikler gösterirler. Bu özellikler, fiillerin anlamına etki yapar.
Fiillerin çekimlenmiş biçimlerinde, anlam bakımından özne ve nesneleri ile olan ilişkilerine fiillerde çatı denir.
Çatı bakımından fiiller, öznelerine ve nesnelerine göre iki grupta incelenir.
A) ÖZNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI : Fiiller, özneleri bakımından, “etken, edilgen, dönüşlü, işteş” çatıda olur.

1-Etken Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerin öznelerini bulunuz. Bu cümlelerin gerçek özneleri var mı?
Arkadaşım benim için kitap istedi. ................................................................................................................
Derse girdiğimizde okulun saati yediyi çalıyordu. .......................................................................................
O halde, .......................................................................................... etken çatılı fiiller denir.

2-Edilgen Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerin özneleri ile ilgili durumları aşağıdaki boşluğa yazınız.
Makinenin bacasından bir hışıltı duyuldu ve içinden bir adam göründü. Arabalara binildi.
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
Öznesi belirtilmeyen veya sözde öznesi bulunan fiillere edilgen çatılı fiiller denir.
Not : Edilgen fiiller “-il (-ıl, -ul, ül)” veya “-in (-ın, -un, -ün) eki ile türetilir.
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
3-Dönüşlü Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerde yüklemin bildirdiği eylemden kim etkilenmektedir? Bu cümlelerde “nesne” var mı?
Atatürk’le övünürüz. : ......................................................................................................................
Olayı görünce dövündü. : .....................................................................................................................
Adamlar geriye çekildi. : .....................................................................................................................
Aynanın karşısında taranıyordu.: ......................................................................................................................

Fiilin belirttiği eylemi yapan varlık ile eylemden etkilenen varlık aynı ise bu tür fiillere dönüşlü çatılı fiiller denir. Bu bir anlamda özne ile nesnenin aynı varlık olması durumudur.
Yüklem görevindeki fiillerin almış oldukları ekleri inceleyiniz. Buna göre fiiller hangi eklerle dönüşlü yapı-lırlar?
......................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................

4- İşteş Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerde yüklemin bildirdiği iş, oluş, hareket nasıl yapılmıştır?
Onunla yolda tanıştık. : ........................................ ................................................................................
Çocuklar hemen kaçıştılar. : .........................................................................................................................
İki çocuk sokakta dövüştü. : .........................................................................................................................
Uzunca bir süre güreştiler. : .........................................................................................................................
O halde işteş fiiller, .................................................................................................................................................
................................................................................................................ yapıldığını bildirir.




B-NESNELERİ BAKIMINDAN FİİLLER
Fiiller, nesneleri bakımından geçişli, geçişsiz, oldurgan, ettirgen çatılı olur.
1- Geçişli Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerde yüklemin bildirdiği eylem, özneden başka bir varlığı da etkiliyor mu? Bu cümlelerde nes-ne var mı?
Açtı ağzını, yumdu gözünü. ..........................................................................................................................
Bu adamı tanıdınız mı? ...........................................................................................................................
Çok güzel bir tablo yaptı. ...........................................................................................................................
Yapılan eylem, ..........................................................................................................................................................
........................................................................ geçişli fiil denir.
2- Geçişsiz Fiiller :

Aşağıdaki cümlelerde nesne var mı? Eylem, özneden başka bir varlığı etkiliyor mu?
Gemi karaya oturdu. .........................................................................................................................
Bir köşede ağlıyor. .........................................................................................................................
Yapılan eylem, ..........................................................................................................................................................
........................................................................ geçişsiz fiil denir.

NOT : Fiillerin geçişli olup olmadığını anlamak için fiile “ne, neyi, kimi?” soruları sorulur. Bu sorulara cevap alınıyorsa fiil geçişli, cevap alınmıyorsa geçişsizdir.
Aşağıdaki fiillerden hangileri geçişli, hangileri geçişsizdir?

Gülmek : ........................, ağlamak : ............................, sormak : ........................., okumak : ....................
Aramak : ........................, yazmak : .............................,bakmak : .........................,oturmak : ....................
3- Oldurgan Fiiller

Aşağıdaki fiilleri inceleyiniz, Bu fiiller, geçişli mi, yoksa geçişsiz midir? Verilen ekleri sözcüklere getirerek yeniden inceleyiniz. Oldurgan fiil
Gülmek ......................... (– dir eki) .............................................. .....................................
Uyanmak......................... ............................................. ....................................
Korkmak ........................ ( - (i)t) eki) ............................................... ....................................
Ürkmek ....................... ............................................... ....................................
Pişmek ........................ ( - (i,e) r eki) ............................................... .....................................
Göçmek ....................... .............................................. ......................................
O halde geçişsiz fiiller, .................................................................................................................................
.........................................................................................................................bu fiillere oldurgan fiil denir.

4- Ettirgen Fiiller

Aşağıdaki fiilleri inceleyip sonra karşılarındaki ekleri getiriniz.

Aramak ......................... “- t” .................................................. ...............................................
Dinlemek ......................... ................................................... .............................................
Duymak ......................... “- ir” .................................................. ..............................................
İçmek ......................... ................................................. ..............................................
Yazmak ......................... “- dır” ................................................ .............................................
Çizmek .......................... ................................................... ...............................................
Eşmek .......................... .................................................... ..............................................
Geçişli fiiller, eklerle tekrar geçişli yapılırsa yani geçişlilik dereceleri artırılırsa ettirgen fiil olur. Bu fiillerde özne işi başkasına yaptırır.



EDATLAR ( İLGEÇLER)

“Kadar, gibi, için, -den dolayı, -den beri, -e kadar,” Bu sözcüklerin anlamlarını söyleyiniz.

................................................................................................................................................................................

Aşağıdaki sözcükler kullanıldıkları cümlelerdeki sözcükler arasında nasıl bir anlam ilişkisi kurmaktadır?

KADAR
Tilki kadar kurnazdı. Taş kadar ağırdı. Benim kadar hızlıydı. Ateş olsa,kendisi kadar yer yakar.

.................................................................................................................................................................................

İÇİN
Okumayı sevdiğim için buradayım. Geleceğini bildiği için rahattı. Müziği sevdiği için saz kursuna yazıldı.

GİBİ
Vatan gibi diyar olmaz. Kaya gibi sertti. Kar gibi beyazdı. Senin gibi kurnazdı.

................................................................................................................................................................................

- DEN DOLAYI
Kötü alışkanlıklarından dolayı başarısız oldu. Babası oğlunun tembelliğinden dolayı dertliydi.

................................................................................................................................................................................

- DEN BERİ

İki günden beri arkadaşını bekliyor. Dünden beri kar yağıyor. Çocukluğundan beri yaramazdı.

...............................................................................................................................................................................

- E KADAR

Okula kadar koştu. Gece yarısına kadar kar yağdı. Evine kadar gittim. Kitabı yarıya kadar okudum.

................................................................................................................................................................................
İLE

Okula araba ile gitti. (arabayla) Üzüntü ile yürüyordu. ( üzüntüyle) Arkadaşı ile gitti. ( arkadaşıyla)
...............................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
NOT : “ile” sözcüğü bazen edat (ilgeç) bazen de bağlaç göreviyle kullanılır. Cümlede “ile” sözcüğünün yerine “ve” sözcüğü yazılabiliyorsa bağlaç, yazılamıyorsa edattır. Birkaç cümle kurup bu durumu deneyiniz. Cümlede nasıl görev yaptıklarını belirtiniz.
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................
EDAT (İLGEÇ) GRUBU
“ Bizim için” sözündeki için edatı, bizim zamiri ile birleşerek bir sözcük grubu oluşturmuştur. Bu şekildeki söz-cük gruplarına “ edat grupları” denir.
“ Eve kadar, senin gibi, öğleye kadar, tembelliğinden dolayı” sözleri birer edat grubudur.

BAĞLAÇ GRUBU
“ Doğu ile Batı” sözü, bir söz grubudur. Bu grup, ile bağlacının “Doğu, Batı” adlarını birbirine bağlamasıyla oluşmuştur. Böyle bir bağlaç aracılığıyla oluşan söz gruplarına da bağlaç grubu denir.

--------------------------------------------

Aşağıdaki cümlelerde geçen edatları (ilgeçleri) bulup karşılarına yazınız.

1- Akşama kadar onu bekledik. .........................................................................

2- Depremde ev beşik gibi sallanıyordu. .........................................................................

3- Misafiri geldiği için gelemedi. .........................................................................

4- Bu konuyu anlayıncaya kadar okudu. ..........................................................................

5- Kendini bu kadar yormamalısın. .........................................................................

6- Ders çalışmak için televizyonu kapattı. ..........................................................................

7- Kitapları için bir kütüphane arıyor. ..........................................................................

8- Şehre arabayla gitti. ..........................................................................

9- Sevgi gibi ilaç olmaz. ..........................................................................

10- Kitap kadar güzel bir şey var mı? ...........................................................................

11- Yağmurdan dolayı evden çıkamadı. ...........................................................................

“İle” sözcüğü, aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı görevde kullanılmıştır?

a) Ayşe ile köye gitmeye karar verdik.
b) Babam tren ile İstanbul’a gitti.
c) Yaşam ile tüm ilgisini koparmıştı.
d) Kaş ile göz arası, ortadan kayboldu.
Not: Bazı sözcükler kullanıldıkları yere göre ad, sıfat veya edat olurlar.
ÖRNEK: ........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
CÜMLE VE ÇEŞİTLERİ
Cümle, bir duyguyu, bir düşünceyi ya da bir haberi tam olarak anlatan söz dizisidir.

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

1- ÖĞELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Türkçe cümlede kural olarak özne başta, yüklem sonda bulunur? ..........................................................................
Gelişigüzel konuşmalarda, söyleşi havası taşıyan, içtenlik etkisi vermesi istenen yazılarda yüklem genellikle sonda bulunmaz. Cümlenin başında veya ortasında olur. ...........................................................................
Cümleler, öğelerin dizilişine göre ikiye ayrılır:

a) KURALLI CÜMLE : .......................................................................................................................................

b) DEVRİK CÜMLE : .......................................................................................................................................

2- YÜKLEMİN CİNSİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

İkiye ayrılır:
a) FİİL (EYLEM) CÜMLESİ : ...........................................................................................................................

Örnek : ..............................................................................................................................................................

b) AD CÜMLESİ : ............................................................................................................

Örnek : .............................................................................................................................................................

3- ANLAMLARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler, taşıdıkları anlam özelliklerine göre altıya ayrılır:

a) OLUMLU CÜMLE : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

b) OLUMSUZ CÜMLE : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

c) SORU CÜMLESİ : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

d) ÜNLEM CÜMLESİ : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

e) BUYRUK CÜMLESİ : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

f) DİLEK CÜMLESİ : .......................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

4- YAPILARINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler, yapıları bakımından dört çeşittir:

a) BASİT (YALIN) CÜMLE : Yalın cümlede bir tek yargı ya da bir tek yüklem vardır. Yalın cümle kendin-den önceki ve kendinden sonraki cümle ile uyumlu olabilir fakat onlara bağlı değildir.
ÖRNEKLER : ...................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

b) BİLEŞİK CÜMLE : Birden çok duygu, düşünce ya da olayı bir temel yargıya bağlı olarak belirten cümle bileşik cümledir.
ÖRNEKLER : ..............................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
c) SIRALI CÜMLE : Anlamca ilgileri pek bulunmadığı halde söyleyişe akıcılık kazandırmak için, basit ya da bileşik cümlelerin virgül (,) veya noktalı virgülle (;) birbirine bağlanarak oluşturdukları cümlelere denir.
ÖRNEKLER : ...................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
d) BAĞLI CÜMLELER : Aralarında anlamca bir ilgi bulunan ya da sezilen basit veya bileşik cümlelerin bir bağlaçla birbirine bağlanarak oluşturdukları cümlelere denir.
ÖRNEKLER : ...................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

İKİLEMELER

“İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün yine-lenmesi veya anlamları birbirine yakın ya da karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kulla-nılmasıdır.”
Bu tanıma göre ikilemeler,
a) Aynı sözcüğün yinelenmesiyle meydana gelir.: ................................................................................................
b) Yakın anlamlı iki sözcükten meydana gelir. : ................................................................................................
c) Karşıt anlamlı iki sözcükten meydana gelir. : ...............................................................................................
d) Sesleri birbirini andıra iki sözcükten meydana gelir : ......................................................................................

İkilemeleri meydana getiren sebep, anlamı daha güçlü ve etkili biçimde belirtme isteğidir. Bir sözcüğün, an-lamını daha güçlü belirtir duruma gelmesine “ pekişme” denir.
İkileme, sözcüklerin anlamını pekiştirme yoludur. İkilemelerin anlamı, sözcüklerin tek tek anlamından daha güçlüdür.
İkilemeler, anlatıma güç ve etki kazandırmakla kalmaz, ses, uyağa yakın ses de kazandırır. Çünkü ikilemele-rin hemen tümünde bir ses benzerliği vardır.

NOT : İkilemelerin arasına herhangi bir noktalama işareti konmaz.



UYGULAMA
Arkadaşımdan kitap, defter, kalem, silgi...
Bu sözcük dizisi cümle midir? Niçin? Bu sözcük dizisine uygun bir sözcük ekleyiniz.
Arkadaşımdan kitap, defter, kalem, silgi aldım
Eklediğimiz sözcük tek başına bir cümle midir? Niçin?
“Güzden ayva, nar sakladım.” Bu cümlede hangi sözcük çıkarıldığında geriye kalan söz-cük dizisi cümle olma özelliğini kaybeder? Söz dizisine cümle özelliği kazandıran bu sözcükler cümlenin hangi öğesidir? ................................................................................................
Yüklem görevindeki sözcüklerde işi yapan kişiyi de anlayabiliyor muyuz? Bunlar cümlenin hangi öğesi durumundadır? Al – dı – m , sakla – dı - m
O halde .......................... ve ..................... cümlenin temel öğeleridir. Bunlar olmadan cümle kurulamaz.
Başka bir varlığı etkilemeden “saklama, alma” işlerini yapmak mümkün müdür? Tartışınız.
...................................................................................................................................................
“Getirmek” fiilini bir cümlede “yüklem” göreviyle kullanınız.
...................................................................................................................................................
“Getirme” işi yapılırken de başka varlıklar etkileniyor mu? .................................................
Yüklemin belirttiği iş, oluş, hareketten başka bir varlık da etkileniyorsa yüklem göre-vindeki fiil geçişli fiildir.
Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen varlığı bildiren cümle öğesine “nesne” denir.
Cümlede nesneyi bulabilmek için yükleme “ ne, neyi, kimi” sorularından uygun olanı soru-lur. Alınan yanıt nesnedir. Aşağıdaki cümlelerin öğelerini bulunuz.
a) “ Meyveli ağacı taşlarlar.” “ Onu dün istasyonda gördüm.”

b) “ Ona iki kitap verdim.” “ Buralarda bir avuç kara toprak göremezsin.”

Nesne görevindeki sözcük ek almamışsa belirtisiz, adın “-i” durum ekini almışsa belirtili nesne olur.
“ Oturmak, gülmek, ağlamak” fiillerini birer cümlede yüklem göreviyle kullanınız. Kura-cağınız cümlelerde uygun sözcükleri nesne göreviyle kullanmaya çalışınız.
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
Bazı sözcükleri nesne göreviyle kullanabildiniz mi? ..............................................................
Nesne almayan fiillere ...................................... fiiller denir.
O halde nesne sadece geçişli fiillerle kurulan cümlelerde olur.
Aşağıdaki cümlelerin öğelerini bulunuz. Bu cümlelerden hangilerinin yüklemleri geçişli fiildir?
Öğretmen en çok sevdiği kişileri, öğrencilerini sordu. .....................................................

Ayşe, sofrayı kaldırdıktan sonra, leğen, ibrik getirdi. .................................... ................

Adam durakladı, sağa sola baktı, oturdu. .....................................................

Her gece gök yüzünü, küçük penceremden seyrediyorum. ....................................................

Adam yavaş yavaş güldü . .....................................................
FİİLLER ( EYLEMLER)

“Sınıfımızı temizledik.” cümlesindeki “temizledik” sözcüğü yapılan bir işi bildirmektedir.
“Benzi sararmış.” cümlesindeki “sararmış” sözcüğü oluş bildirmektedir.
“Bahçede koşuyorlar.” cümlesindeki “ koşuyorlar” sözcüğü de hareket bildirmektedir.
Bu sözcükler birer fiildir.
O halde fiiller, .............................................................................................. bildiren sözcüklerdir.
FİİLLERİN ( EYLEMLERİN) MASTAR BİÇİMİ
“Oku-ma, gör-mek, sat-ış” fiilleri kişi ve zaman bildirmemektedir. Bunlar fiillerin bildirdiği eylemin birer adıdır. Fiillerin bu biçimlerine mastar denir. Fiiller, “-me, -mek, -iş” ekleriyle mastar yapılır.
ÇEKİMLİ FİİLLER
“Gel – iyor - um” fiilinde eylemin ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı belli midir?
............................................................................... Bu şekildeki fiillere “çekimli fiiller” denir.
FİİLLERDE KİP
“G e l - i y o r - u m
Eylem + zaman + kişi Bu örnekte olduğu gibi her fiilde “eylem, zaman, şahıs” olmak üzere üç kavram vardır. Yani fiiller eylemleri zamana ve şahsa bağlı olarak anlatır.
Fiillerdeki bu üç kavramın bileşkesine “kip” denir.
“Haber kipleri ve dilek kipleri” olmak üzere fiil kipleri ikiye ayrılır.
1- HABER KİPLERİ

Fiillere zaman anlamı kazandıran kiplerdir. Bu kipteki fiiller eylemin yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya yapılacağını bildirir, yani haber verir. Haber kipleri beşe ayrılır.

a) Bilinen Geçmiş Zaman Kipi : Eylemin kesin olarak bilinen bir zamanda yapıldığını bildirir.
Bu kipin eki –di’dir. Bu eki aşağıdaki fiillere getiriniz.
Gel - ........, kal - ............, oku - ............, gül - ...............
Ekte nasıl bir değişiklik oldu? : ........................................................................................................
-di ekini aşağıdaki fiillere de getiriniz.
Geç - ........., kaç - ..........., okut - ..........., göç - ...............
Bu ek ünsüz benzeşmesine göre de ........................................... biçimlerine giriyor.
“Gelmek” ve “geçmek” fiillerinin bu kipte şahıslara göre çekimini yapınız.
Tekil Çoğul Tekil Çoğul
1. kişi ................................ 1. kişi .......................... 1.kişi ........................... 1. kişi ..........................
2. kişi ................................ 2. kişi .......................... 2. kişi .......................... 2. kişi ..........................
3. kişi ................................ 3. kişi ........................... 3. kişi ......................... 3. kişi ..........................

b) Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipi : Eylemin yapıldığını başkasından duyma şeklinde anlatır.
Bu kipin eki –miş’tir.
Gel - ........, kal - ............, oku - ............, gül - ...............
Bu ek ünlü uyumu kuralına göre ................................................. biçimine girer.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi ................................ 1. kişi ..........................
2. kişi ................................ 2. kişi ..........................
3. kişi ................................ 3. kişi .........................

c) Şimdiki Zaman Kipi : Eylemin yapıldığı an ile söylendiği anın aynı olduğunu bildirir.
Kipin eki –yor’dur. Bu ek ünsüzle biten fiillere – iyor biçiminde ulanır.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul Tekil Çoğul
1. kişi ................................ 1. kişi .......................... 1.kişi ............................. 1.kişi ........................
2. kişi ................................ 2. kişi .......................... 2. kişi ............................ 2. kişi .......................
3. kişi ................................ 3. kişi ......................... 3. kişi ............................ 3. kişi ......................
d) Gelecek Zaman Kipi : Bu kip eylemin içinde bulunduğumuz zamandan sonra yapılacağını bildirir. Kip eki –ecek, -acak’tır.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi .................................... 1. kişi ...............................................
2. kişi .................................... 2. kişi ..............................................
3. kişi .................................... 3. kişi ..............................................

e) Geniş Zaman Kipi : Eylemin her zaman yapılabileceğini bildirir.
Kip eki : -r (-ir, -ır, -ur, -ür, -er, -ar)
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi .................................... 1. kişi ................................................
2. kişi .................................... 2. kişi ................................................
3. kişi .................................... 3. kişi ...............................................

2- DİLEK (İSTEME) KİPLERİ

Zaman anlamı taşımaz, fiillerin bildirdiği eylemin yapılması ile ilgili isteği dile getirir. Dörde ayrılır.
a) Dilek Şart Kipi : Bu kipteki fiiller, içten gelen bir özlemi, bir dileği bildirir.
Kip eki –se , -sa’dır.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi ................................................ 1. kişi ............................................
2. kişi ................................................ 2. kişi ............................................
3. kişi ................................................ 3. kişi ............................................
b) İstek Kipi : Bu kipteki fiiller bir eylemin yapılması ile ilgili isteği açığa vururlar.
Kip eki -e, -a’dır.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi .................................... 1. kişi .........................................
2. kişi .................................... 2. kişi ..........................................
3. kişi .................................... 3. kişi ..........................................

c) Gereklilik Kipi : Bu kipteki fiiller bir işin yapılması gerektiğini bildirir.
Kip eki : -meli, -malı
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi ......................................... 1. kişi ..............................................
2. kişi ......................................... 2. kişi ..............................................
3. kişi ......................................... 3. kişi ...............................................
.
d) Emir (Buyruk) Kipi : Fiile emir anlamı katar, eylemin yapılmasını bildirir.
Kip eki yoktur. Çekimi şahıs ekleriyle yapılır.
Fiil çekimi
Tekil Çoğul
1. kişi ....................................... 1. kişi ...................................
2. kişi ....................................... 2. kişi ...................................
3. kişi ....................................... 3. kişi ...................................

NOT : İstek ve emir kiplerinin tekil ve çoğul birinci şahıs çekimleri, MEB Talim Terbiye Dairesi tarafından değiştirilmiştir.
HABER VE DİLEK KİPLERİNDEKİ FİİLLER BASİT ZAMANLI FİİLLERDİR
BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER

İki zaman eki almış olan fiillere “bileşik zamanlı fiiller” denir. Bileşik zamanlı fiiller “hikâye, rivayet, şart (koşul)” olmak üzere üç türlüdür.

1- Hikâye Bileşik Zamanı : Bu zamandaki fiiller, sonuna ulandıkları kiplerle ilgili eylemlerin geçmiş zamanda yapıldığını kesinlikle bildirir.
Haber ve dilek kiplerindeki fiillere –di eki getirilirse, hikâye bileşik zamanı olur. – di eki istenirse “idi” biçiminde ayrı da yazılabilir.
ÇEKİMİ

KİPLER Hikâye Biçimi Ekin “idi” Biçimi Adlandırılışı

.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................

2- Rivayet Bileşik Zamanı : Bu zamandaki fiiller, sonuna ulandıkları kiplerle ilgili eylemlerin geçmiş zamanda yapıldığının kesinlikle bilinmediğini anlatır.
Haber ve dilek kiplerindeki fiillere –miş eki getirilirse, rivayet bileşik zamanı olur. “-miş” eki istenirse
“imiş” biçiminde ayrı da yazılabilir.
ÇEKİMİ

KİPLER Rivayet Biçimi Ekin “imiş” Biçimi Adlandırılışı

.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................

3- Şart ( Koşul ) Bileşik Zamanı : Bu zamandaki fiiller, bir eylemin yapılışını başka bir eylemin yapılı-şına şart koşar.
Haber kiplerindeki fiillerden birine “-se” eki getirilirse, şart bileşik zamanı olur. Bu ek istenirse “ise” biçi-minde ayrı da yazılabilir.
ÇEKİMİ

KİPLER Şart (Koşul) Biçimi Ekin “İse” Biçimi Adlandırılışı

.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
.................................. ....................................... ........................................... ......................................................
İSİM (AD) TAMLAMASI

“Arkadaşın bahçeye gitti.” cümlesiyle anlatılan, hangi bahçedir? Arkadaşınızı görmek için hangi bahçeye gidersiniz? ..................................................................................................................................................................
Bu cümledeki “bahçe” sözcüğü, daha anlaşılır duruma nasıl getirilebilir?
..........................................................................................................................................................................
“Bahçe” sözcüğü ve eklediğiniz sözcüğün türü nedir? ...................................................................................
Bu durumu başka örnekler üzerinde de görmeye çalışınız.
O halde .............................................................................................................................................................
.......................................................................................................................... ad tamlaması denir.
Bir ad tamlamasında birinci ad tamlayan, ikinci ad tamlanandır.
Okul kapısı Evin önü Gülün kokusu

AD TAMLAMASININ ÇEŞİTLERİ
1- BELİRTİLİ AD TAMLAMASI

Bahçe-n-in duvar-ı Kapı-n-ın kol-u Ahmet’-in kitab-ı okul-un kapı-s-ı

Bu tamlamanın nasıl yapıldığını ve nasıl bir anlam taşıdığını düşünüp yazınız.
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

2- BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI

Bahçe duvar-ı Kapı kol-u okul kapı-s-ı

Bu tamlamaların belirtili ad tamlamasından farklı tarafı nedir? ...........................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

3- TAKISIZ AD TAMLAMASI

Demir kapı Altın bilezik tahta masa - Ancak - Demir bilek Altın kalp

Bu tamlama türünün özelliklerini bulup yazınız.
.................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

4- ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI

Bahçe duvarının kapısı Okulun bahçesinin demir kapısı okulun bahçe duvarı evin kapısının kolu
Bu tamlama türünün özelliklerini bulup yazınız.
.................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

SIFATLAR (ÖN ADLAR) VE SIFAT TAMLAMALARI


(Buraya şekiller çizilecek)



Yukarıdaki masaları, dilediğiniz renge boyayıp inceledikten sonra ilgili sorulara yanıt veriniz.
1-Nasıl masa?
Renk : Biçim : Durum :
.......................................... ............................................................ ...........................................
.......................................... ............................................................ ...........................................
.......................................... ............................................................ ...........................................
2- Hangi masa? : .....................................................................................................................................
NOT : : .....................................................................................................................................
3-a) Kaç masa? : .....................................................................................................................................
b) Kaçıncı masa? : ....................................................................................................................................
c) Kaçar ceviz? : .....................................................................................................................................
d) Ne kadar elma? : ....................................................................................................................................
4- “Hangi, nasıl, kaç, ne biçim, ne kadar, kaçıncı, kaçar, kaç tane, kimin” soru sözcüklerini birer adla birlikte kullanınız. Bu sözcükler, kendilerinden sonra gelen adları, soru yoluyla belirtiyorlar mı?
........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................
5- Hangi öğrenci veya öğrenciler? ( Bu soruya bütün, bazı, birkaç, her, bir, her bir, herhangi bir, öbür sözcüklerini kullanarak yanıt veriniz)
........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................
6- “Bay, bayan, gazi, paşa, bey, dayı, çavuş, hanım, bacı” sözcüklerini birer özel adla birlikte kullanınız. ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................................
Kullandığımız bu sözcüklere sıfat (ön ad) denir.
O halde, ..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................... sözcüklere sıfat denir.
NOT : Sıfatlar tek başına kullanılmaz. Bir adla birlikte kullanılır. Bir adla bir sıfattan oluşan sözcük gru-buna “ sıfat tamlaması” denir.
Eski ev, yaşlı nine, beş elma ... sözcük grupları birer sıfat tamlamasıdır.
Yukarıdaki açıklamaları inceleyerek aşağıdaki sıfat türlerinden hangisiyle ilgili olduklarını belirtiniz.

SIFATLAR

1- Niteleme Sıfatları 2- Belirtme Sıfatları
A) İşaret Sıfatları
B) Sayı Sıfatları
NOT : “Bir” sıfatı bazen sayı sıfatı, bazen de a) Asıl Sayı Sıfatları
belgisiz sıfat olur. “Bir” sıfatının yerine “iki, üç, beş, altı” b) Sıra Sayı Sıfatları
gibi başka bir sayı yazılabiliyorsa “bir” sayı sıfatıdır. c) Üleştirme Sayı Sıfatları
Yazılamıyorsa belgisiz sıfattır. d) Kesir Sayı Sıfatları
Örnek : Evden bir kitap ile iki defter getir. ........................ D) Soru Sıfatları
........................................................................................ E) Belgisiz Sıfatlar
Dün çok sıcak bir gündü. ......................... F) Unvan Sıfatları ........................................................................................

FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER)

Aşağıdaki cümlelerde koyu harflerle yazılmış olan sözcükleri inceleyiniz.
Doktoru görmek istiyorum. Bakışı beni çok korkuttu. Bütün yaz çalışıp para kazandı. Gelen adama bakın.
Bu sözcükler;
a) İş, oluş, hareket bildiriyor mu? : ..............................................................
b) Zaman ve kişi ekleri alır mı? Çekimleri var mı? : ..............................................................
c) Ne tür sözcük olarak kullanılmıştır? : ..............................................................
O halde, ............................................................................................................................................................
..................................................................................................................................... fiilimsi denir.
Fiilimsiler ad – fiil ( mastar), sıfat – fiil (ortaç), bağ – fiil (ulaç) olmak üzere üç türlüdür.
1) Ad – Fiil (Mastar)
Bu kitapları okumak istiyordu. İyi satış yapmıştı. Okula gelmeye çalıştı.
Koyu harflerle yazılmış olan sözcüklerin, adların aldığı durum, iyelik, tamlayan ve çoğul eklerini alıp al-madıklarını deneyiniz.
................................................................................................................................................................................... Bu sözcükler cümlede ad gibi kullanılır.
2) Sıfat – Fiil (Ortaç)
Adlarla sıfat tamlaması kurabilen fiilimsilerdir. Bazılarında az çok zaman kavramı varsa da bunlar fiiller gibi çekimlenemezler.
Sıfat – fiil türeten ekleri değişik sözcüklere getirerek sözcüklere nasıl anlam kattıklarını görmeye çalışınız.
-en : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
- ecek : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-dik : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-miş : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-r, -er, -ar : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
3) Bağ – Fiil (Ulaç)
Cümlede bir cümleciği kendisinden sonraki cümleciğe bağlayan, zarf tümleci görevinde kullanılan fiilimsilerdir.
-ip : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-erek : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-e : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-ince : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-r, -mez : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-eli : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-meden : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-dikçe : ..............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
-ken : ..............................................................................................................................................................
ZARFLAR ( BELİRTEÇLER)

Güzel yazı yazdı. Düzgün çizgiler çizdi. Yanlış soru sordun. Geçmiş yılları düşündü. Bu kalem benim.

Koyu harflerle yazılan sözcükler kendilerinden sonraki adları nitelemekte veya belirtmektedir.
Bu sözcüklere ne ad verilir? : .....................................................................................................
Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılmış sözcükleri inceleyiniz. Bu sözcüklerin kendilerinden sonraki sözcük-lerle olan anlam ilişkisine dikkat ediniz. Bu sözcükler zarftır.
1) Güzel okuyorsun. Düzgün yürümelisin. Yanlış okuma. Erken kalkarım.
............................................................................................................................................................................
2) Çok güzel okuyorsun. Pek düzgün yürümelisin. Hiç yanlış okumadı. Çok erken kalkarım.
............................................................................................................................................................................
3) Çok güzel kitapların var. En düzgün yürümen bu mu? Fazla yanlış iş yapmadı. Pek uzun elbise giymiş.
............................................................................................................................................................................
O halde, .............................................................................................................................................................
................................................................................................................sözcüklere zarf (belirteç) denir.

ÇEŞİTLERİ

1) Zaman Zarfları : Fiilin anlamını zaman yönünden tamamlayan sözcüklerdir. Zaman anlamı taşıyan sözcükler zaman zarfı olarak kullanılabilir.

2) Yer ve Yön Zarfları : Eylemin yerini ve yönünü belirten zarflardır.
........
3) Niteleme ve Durum Zarfları : Eylemin ne durumda olduğunu, nasıl yapıldığını belirten zarflardır.
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
4) Nicelik (Azlık – Çokluk) Zarfları : Sıfatların, fiillerin ya da başka bir zarfın ölçüsünü belirten zarflara denir.
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
5) Soru Zarfları : Fiilleri soru yoluyla belirten zarflara denir.
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
6) Yineleme Zarfları : Eylemin tekrar ettiğini veya tekrar edeceğini bildirir.
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
7) Dilek Zarfları : ...........................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
8) Yanıt Zarfları : ..........................................................................................................................
............................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................

FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER)

Aşağıdaki cümlelerde koyu harflerle yazılmış olan sözcükleri inceleyiniz.

Doktoru görmek istiyorum. Bakışı beni çok korkuttu. Bütün yaz çalışıp para kazandı. Gelen adama bakın.

Bu sözcükler;
a) İş, oluş, hareket bildiriyor mu? : .......................................................................................
...................................................................................................................................................................................
b) Zaman ve kişi ekleri alır mı? Çekimleri var mı? : .............................................................. ........................
...................................................................................................................................................................................
c) Ne tür sözcük olarak kullanılmıştır? : ........................................................................................
...................................................................................................................................................................................

O halde, ............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................... fiilimsi denir.

Fiilimsiler ad – fiil ( mastar), sıfat – fiil (ortaç), bağ – fiil (ulaç) olmak üzere üç türlüdür.

1) Ad – Fiil (Mastar)

Bu kitapları okumak istiyordu. İyi satış yapmıştı. Okula gelmeye çalıştı.

Ad – fiiller “-me, -mek, -iş, -meklik” ekleriyle türetilir.

Koyu harflerle yazılmış olan sözcüklerin, adların aldığı durum, iyelik, tamlayan ve çoğul eklerini alıp al-madıklarını deneyiniz.
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................

Bu sözcükler cümlede ad gibi kullanılır.

Ankara’ya gidiş kolay olmadı. Her insan okuma gereksinimini duymalıdır.

Bu ağaçları kesmek, işlemek gerekmiyor.

NOT : “-me” ekiyle fiil kök ya da gövdelerinden türemiş, fakat yalnız ad olarak kullanılan sözcükler var-dır. Bunlar mastar sayılmaz.

Çok güzel bağlama çalıyordu. Kendine bir çift çizme almış.

Annesine bir yazma aldı. Sümerbank’tan basma aldım.








2) Sıfat – Fiil (Ortaç)

Adlarla sıfat tamlaması kurabilen fiilimsilerdir. Bazılarında az çok zaman kavramı varsa da bunlar fiiller gi-bi çekimlenemezler.
Sıfat – fiil türeten ekleri değişik sözcüklere getirerek sözcüklere nasıl anlam kattıklarını görmeye çalışınız.



NOT : “-miş, -ecek, -r” eklerini almış sözcükler, bir addan önce gelir ve onu tamlarsa sıfat- fiil, cümlenin yüklemi durumunda ise çekimli fiildir.



3) Bağ – Fiil (Ulaç)

Cümlede bir cümleciği kendisinden sonraki cümleciğe bağlayan, zarf tümleci görevinde kullanılan fiilimsilerdir.
Aşağıdaki eklerle türettiğiniz bağ – fiilleri cümlelerde kullanınız. Bu eklerin, eklendikleri sözcüklere nasıl anlam kattıklarını bulunuz.